Πόλεμος στο σαλόνι μας
Ο πόλεμος που μεταδίδεται live από την τηλεόραση δεν είναι κάτι πρωτότυπο, μετράει ήδη 32 χρόνια από τότε που συνέβη για πρώτη φορά. Ήταν το 1990, όταν μια συμμαχία 34 χωρών, κυρίως δυτικών, εισέβαλε στο Ιράκ πραγματοποιώντας την επιχείρηση «Καταιγίδα της Ερήμου». Ήταν ο πρώτος Πόλεμος του Κόλπου, ο οποίος αποκλήθηκε χαρακτηριστικά «video game world».
Οι εικόνες μού ήρθαν ξανά με τη ρωσική επέμβαση στην Ουκρανία. Είναι τόσο έντονη η επίδραση των δελτίων ειδήσεων της τηλεόρασης, ώστε ιδίως τις πρώτες μέρες συναντούσα ανθρώπους που έτρεμαν, καθώς είχαν πεισθεί ότι το επικρατέστερο σενάριο ήταν να ξεσπάσει πυρηνικός πόλεμος.
Δεν τάσσομαι φυσικά εναντίον της πληροφόρησης, η αποσιώπηση θα ήταν πολύ πιο επικίνδυνη από την έκθεση σε εικόνες βίας. Τρέμω ωστόσο με την ιδέα της εξοικείωσης με τη φρίκη του πολέμου.
Οι γραμμές που ακολουθούν δεν στρέφονται κατά των μέσων ενημέρωσης, που εκτελούν -άλλα με μεγαλύτερη και άλλα με μικρότερη αξιοπιστία- την αποστολή τους. Απευθύνονται κυρίως στους πολίτες και στους τρόπος με τους οποίους καλό θα είναι να φιλτράρουμε τις ανταποκρίσεις από τα μέτωπα, ώστε να διδασκόμαστε από τη φρίκη του πολέμου -του κάθε πολέμου- περιορίζοντας κατά το δυνατόν την έκθεσή μας στην παραπληροφόρηση που τον συνοδεύει.
Η παραπληροφόρηση, η προπαγάνδα και η συσκότιση υπήρξαν ανέκαθεν μέρος του στρατιωτικού δόγματος σε κάθε πολεμική αναμέτρηση. Αποτελούν σιδερένιο κανόνα που τηρούν απαρεγκλίτως όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη. Οι πληροφορίες που αφορούν τις ανθρώπινες και τις υλικές απώλειες θεωρούνται επτασφράγιστο μυστικό, προκειμένου να μην πληγεί το ηθικό των κοινωνιών και να μην επηρεαστεί η στάση της κοινής γνώμης έναντι της συνέχισης των επιχειρήσεων. Αυτονόητο είναι ότι άγνωστοι παραμένουν οι πολεμικοί στόχοι των εμπλεκομένων, τα σχέδια των επιχειρήσεων, τα χρονοδιαγράμματα, όπως επίσης και τα όρια της κάθε πλευράς ως προς τα όρια των συμβιβασμών που είναι διατεθειμένες στην πορεία να αποδεχτούν, ενόψει της όποιας διαπραγμάτευσης.
Στον αντίποδα, τα αντιμαχόμενα στρατόπεδα αποδύονται σε έναν διαρκή και παράλληλο πόλεμο παραπληροφόρησης γύρω από την έκβαση των επιμέρους επιχειρήσεων και σε μάχες εντυπώσεων και μετάθεσης ευθυνών όσον αφορά ευαίσθητα περιστατικά που επηρεάζουν την κοινή γνώμη: τα δεινά που υφίστανται οι άμαχοι, τα πλήγματα εναντίον μη στρατιωτικών στόχων, τα εγκλήματα πολέμου, η βία εις βάρος γυναικών, το πλιάτσικο.
Ειδικά στον συγκεκριμένο πόλεμο, όπου μεγάλο μέρος του πλανήτη, και ειδικά ο δυτικός κόσμος, έχει εμπλακεί εμμέσως με οικονομικές κυρώσεις σε βάρος της επιτιθέμενης Ρωσίας και παροχής στρατιωτικής και άλλης βοήθειας υπέρ της αμυνόμενης Ουκρανίας, η παραπληροφόρηση διαχέεται στο πολλαπλάσιο.
Οι συνθήκες αυτές καθιστούν εξαιρετικά δύσκολη τη δουλειά των ΜΜΕ, που νιώθουν να λειτουργούν σε κινούμενη άμμο αντιμετωπίζοντας τεράστιες δυσκολίες στον διαχωρισμό της αξιόπιστης είδησης από την προπαγάνδα, στη διασταύρωση κάθε πληροφορίας και στην επιβεβαίωση κάθε είδους υλικού -βίντεο, φωτογραφίας, ντοκουμέντου- που φτάνει στα χέρια τους.
Αυτός όμως που κυρίως την πληρώνει είναι ο τηλεθεατής, ο οποίος μέσα στον ορυμαγδό της προπαγάνδας, της παραπληροφόρησης, της μονομερούς παρουσίασης και του καταιγισμού των εικόνων προσπαθεί να βγάλει άκρη.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα: Η τηλεόραση βασίζεται κυρίως στην εικόνα. Τα κανάλια εκ των πραγμάτων μεταδίδουν συνεχώς βίντεο και φωτογραφίες. Στις περισσότερες περιπτώσεις οι εικόνες που μεταδίδονται δεν συνοδεύονται από τις αναγκαίες πληροφορίες ως προς τον τόπο και τον χρόνο της λήψης τους, αλλά πολύ συχνά και ως προς το τι ακριβώς απεικονίζουν. Συχνά το ίδιο βίντεο μεταδίδεται πολλές διαδοχικές φορές, δημιουργώντας την ψευδαίσθηση πειστικότητας μόνο και μόνο διά της επαναλήψεως.
Επιπλέον τα κανάλια, προκειμένου να καλύψουν το έλλειμμα πληροφόρησης αλλά και να προσδώσουν στις μεταδόσεις τους αξιοπιστία ή την αίσθηση σφαιρικής κάλυψης, επιστρατεύουν στα προγράμματά τους διάφορους ειδικούς ή «ειδικούς». Διεθνολόγους, απόστρατους αξιωματικούς, πανεπιστημιακούς διαφόρων ειδικοτήτων, πρώην διπλωμάτες. Συχνά οι συγκεκριμένοι αναλυτές συνδέονται με συγκεκριμένα δίκτυα και πόλους ισχύος, εκπροσωπούν δηλαδή συμφέροντα. Άλλοτε είναι επιεικώς μέτριοι. Μερικοί εξ αυτών συνεισφέρουν πραγματικά στην εξήγηση των πραγμάτων, αλλά πρόκειται νομίζω για εξαιρέσεις.
Προσωπικά, φιλτράρω με μεγάλη προσοχή τόσο τις ειδήσεις όσο και τις αναλύσεις. Κρατάω μικρό καλάθι στις προβλέψεις (όπως εκείνη η εκτίμηση αμερικανών ειδικών οι οποίοι την πρώτη μέρα της επέμβασης είχαν προβλέψει ότι η επιχείρηση κατάληψης του Κιέβου ήταν υπόθεση 96 ωρών). Δίνω μικρή σημασία σε προσεγγίσεις που επικεντρώνουν σε απλουστευτικά σχήματα και υπερτονίζουν τον ρόλο συγκεκριμένων προσώπων (ο ηρωικός Ζελέσνι, ο αποτρόπαιος Πούτιν). Κρατάω ανοιχτές την έγνοια και την ευαισθησία μου για τους αμάχους, όχι όμως και στις περιπτώσεις έντεχνης χρησιμοποίησης του δράματός τους από τους μηχανισμούς των αντιμαχόμενων μερών και των στρατευμένων ΜΜΕ. Προσπαθώ να ανοίγω όσο γίνεται τη βεντάλια των πηγών πληροφόρησής μου, πριμοδοτώντας τις γραπτές έναντι των τηλεοπτικών και τις πιο πολυφωνικές έναντι εκείνων που έχουν λάβει εκ των προτέρων φανατική θέση.
Και προπαντός, μετράω πολύ τα γεγονότα – εκείνα που έχουν επιβεβαιωθεί πέραν πάσης αμφιβολίας. Μεταξύ αυτών, και ορισμένα που θέτουν σε αμφισβήτηση τη γενική περιρρέουσα ατμόσφαιρα.
Τα πιο εύστοχα παραδείγματα είναι ασφαλώς η (αναγκαστική έστω) επιλογή των χωρών της Ε.Ε. να συνεχίσουν να αγοράζουν πετρέλαιο και φυσικό αέριο από τη Ρωσία, σε πείσμα της ρητορικής των αυστηρών οικονομικών μέτρων εναντίον της. Όπως και η ρητή απροθυμία του ΝΑΤΟ να εμπλακεί σε πολεμική αναμέτρηση με τη Ρωσία.
Και προ παντός αρνούμαι να υποκύψω σε κάθε είδους πολεμολαγνεία ή να παραγνωρίσω τις αιτίες που αναπαράγουν τους πολέμους.
Οι λίγες ημέρες που άλλαξαν την Ευρώπη
