Φήμες και ψευτιές
Σε πρόσφατη (13.12.2001) ανακοίνωσή της η ΕΣΗΕΑ επιχειρεί να θίξει, ίσως για πρώτη φορά, το ακανθώδες θέμα των fake news και την ανάγκη για αξιόπιστο έλεγχο των γεγονότων (fact cheching). Το θέμα βρίσκεται διεθνώς στον πυρήνα των συζητήσεων για τη δημοκρατία, οπότε θεώρησα καλό να αναλύσουμε την ανακοίνωση στα βασικά συστατικά της.
Θέση 1η
«Η ΕΣΗΕΑ υποστηρίζει την αναγκαιότητα της επαλήθευσης του περιεχομένου που αναρτάται στο διαδίκτυο, ειδικά σε μια εποχή που η μάστιγα των ψευδών και παραπλανητικών ειδήσεων αλλά και θεωριών συνωμοσίας απειλεί τη δημόσια υγεία και την κοινωνική συνοχή. Εκτιμά τη συμβολή των επαγγελματιών δημοσιογράφων σε αυτή την προσπάθεια. Κανείς ωστόσο δεν είναι αλάνθαστος ή υπεράνω κριτικής.»
Ποιος θα μπορούσε να διαφωνήσει; Κανείς, νομίζω. Ζούμε πράγματι σε μια εποχή που τα fake news ανθούν παγκοσμίως και αναμεταδίδονται ταχύτατα με τη βοήθεια και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Οι αναγνώστες οφείλουν να επαγρυπνούν και να φιλτράρουν τις πληροφορίες, χωρίς αυτό να αμβλύνει την τεράστια ευθύνη των δημοσιογράφων να τηρούν σχολαστικά τις αρχές δεοντολογίας του επαγγέλματος.
Με μια επιφύλαξη, πάντως. Σίγουρα το πρόβλημα με τα fake news δεν εξαντλείται σε ό,τι αναρτάται στο διαδίκτυο, όπως αναφέρει η ανακοίνωση αναπαράγοντας ένα ακόμα (δημοσιογραφικό) στερεότυπο. Φορείς, αναμεταδότες και συχνά κατασκευαστές fake news είναι επίσης τα τηλεοπτικά κανάλια, οι εφημερίδες και τα ραδιόφωνα. Μάλλον το θέμα χρειάζεται πολύ πιο σφαιρική αντιμετώπιση.
Θέση 2η
«Η επαλήθευση ειδήσεων, γεγονότων και στοιχείων είναι διαδικασία δύσκολη, απαιτεί χρόνο, νηφαλιότητα, αμεροληψία και φυσικά τεκμηρίωση. Χρειάζεται, επίσης, θεσμική κατοχύρωση και οικονομική ανεξαρτησία».
Ποιος θα μπορούσε να διαφωνήσει, σ’ αυτά; Κανείς νομίζω, χωρίς επιφυλάξεις.
Θέση 3η
«Το Δ.Σ. υποστηρίζει την αναγκαιότητα για έναν ισχυρό και θωρακισμένο φορέα στη χώρα ως προϋπόθεση για τον έλεγχο γεγονότων (fact checking), με διαφάνεια, αμεροληψία και αξιοπιστία»
Ποιος θα μπορούσε να διαφωνήσει μ’ αυτό το συμπέρασμα; Εγώ! Φαίνεται σωστό, αλλά σαν κάτι να μην κολλάει. Υπό προϋποθέσεις, θα μπορούσε να αποδειχτεί και επικίνδυνο.
Καταρχάς να συμφωνήσουμε ότι ένας ισχυρός και θωρακισμένος φορέας που θα αναλάβει θεσμικά να προβαίνει σε έλεγχο των γεγονότων, θα μπορούσε εύκολα να μεταλλαχθεί ή να διολισθήσει σε μηχανισμό λογοκρισίας. Αν δεν αναγνωρίσεις αυτό τον κίνδυνο, αφήνεις μια μαύρη πόρτα ορθάνοιχτη.
Καλό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση που στάθηκε αφορμή για τη συγκεκριμένη ανακοίνωση. «Η υπερβολική και άδικη αρνητική αξιολόγηση κατά τη διαδικασία ελέγχου γεγονότων (fact checking) που εφαρμόζει το Facebook και οι συνεργάτες του στην Ελλάδα, τα Hellinika hoaxes».
Τα Hellinika hoaxes είχαν δώσει αρκετά καλά δείγματα γραφής όσο έκαναν άτυπα και εθελοντικά fact checking σε επιλεγμένα δημοσιεύματα, στον ομώνυμο ιστότοπο που είχαν δημιουργήσει γι’ αυτό τον σκοπό. Να όμως που, από τη στιγμή που ανέλαβαν να κάνουν επισήμως τη δουλειά επαγγελματικά, για λογαριασμό του Facebook, από τη στιγμή δηλαδή που έγιναν ένας «ισχυρός και θωρακισμένος φορέας», μεταλλάχθηκαν ή διολίσθησαν σε εν δυνάμει μηχανισμό λογοκρισίας. Έκτοτε οι παρεμβάσεις τους απέκτησαν άλλο -μάλλον επίφοβο- ειδικό βάρος, και επιπλέον συχνά κατηγορούνται ότι απέτυχαν στο κομμάτι της δεοντολογίας.
Φυσικά, η ανακοίνωση θέτει ως προϋπόθεση την ύπαρξη «διαφάνειας, αμεροληψίας και αξιοπιστίας». Σωστά μεν, αλλά πρόκειται μόνο για λόγια, από τη στιγμή που δεν ορίζονται ρητά ασφαλιστικές δικλείδες.
Σ’ αυτό ακριβώς το σημείο μπαίνουμε στον βασικό πυρήνα της διαφωνίας μου:
Ποιος θα μπορούσε να αναλάβει τη δημιουργία ενός φορέα σαν αυτόν που περιγράφεται στην ανακοίνωση, χωρίς τον κίνδυνο να μετατραπεί σε μηχανισμό λογοκρισίας;
Όχι βέβαια το κράτος, σε όλες του τις εκφάνσεις, το οποίο αποδεδειγμένα παράγει πολύ περισσότερα fake news από όσα θα μπορούσε ο πιο αξιόπιστος φορέας του κόσμου να ελέγξει. Ούτε βέβαια οι εκδότες, που κι εκείνοι συχνά μετέχουν στην ίδια βιομηχανία.
Είμαι μέλος της ΕΣΗΕΑ και σέβομαι τις προθέσεις των μελών του ΔΣ που υπέγραψαν την ανακοίνωση. Αλλά διακρίνω στην τελική τους διαπίστωση μια μανιέρα πολύ διαδεδομένη διαχρονικά στο συνδικαλιστικό κίνημα. Διαπιστώσεις, καταγγελίες, κριτική στο σύστημα, αλλά αποφυγή διατύπωσης συγκεκριμένων δεσμευτικών προτάσεων. Πολύ δε περισσότερο, ανάληψης των αντίστοιχων ευθυνών.
-Προτείνεις δηλαδή να αναλάβει η ΕΣΗΕΑ να στήσει το fact checking;
Όχι. Δεν έχει ούτε την αρμοδιότητα, ούτε τα μέσα, ενδεχομένως ούτε το κύρος για κάτι τέτοιο. Σε μια τέτοια περίπτωση δε, μάλλον θα προέκυπταν και σοβαρά ζητήματα σύγκρουσης αρμοδιοτήτων.
Αντιθέτως, η ΕΣΗΕΑ έχει την τεχνογνωσία -αλλά και το συμφέρον- να σχεδιάσει, να οργανώσει, να αναζητήσει τους αναγκαίος πόρους και τελικά να εγγυηθεί τη διαδικασία ίδρυσης και τους όρους λειτουργίας ενός ανεξάρτητου φορέα με τα χαρακτηριστικά που περιγράφει και με τις ασφαλιστικές δικλείδες που θα του προσδώσουν αξιοπιστία, αμεροληψία και διαφάνεια. Άλλοι φορείς που θα μπορούσαν να συνδράμουν σ’ αυτή την προσπάθεια θα ήταν θεσμοί όπως το ΕΣΡ, ο Συνήγορος του Πολίτη, οι πανεπιστημιακές σχολές δημοσιογραφίας κ.λπ. Φυσικά, θα χρειαστεί πολλή δουλειά και κάποιο ρίσκο…
