Η τοξική εποχή μας και το σύμπτωμα Πούτιν

Ενα νέο σταυροδρόμι διαμορφώνεται πλέον στην Ευρώπη, για πρώτη φορά μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο: η ολομέτωπη εισβολή της Ρωσίας του Πούτιν στην Ουκρανία, την οποία επιδιώκει να καταλάβει και να καταστρέψει ως κράτος, δεν ήταν εύκολο να προβλεφθεί. Παράλληλα, η συγκεκριμένη πολεμική επιχείρηση εμπλέκει και το ΝΑΤΟ και την Αμερική με την προμήθεια συγκεκριμένου οπλισμού στην Ουκρανία.

Ξαφνικά λοιπόν προκύπτουν επικίνδυνα αλυσιδωτά φαινόμενα: η Ρωσία του Πούτιν, αφού δοκίμασε τη βία σε διάφορες περιοχές, από την Τσετσενία έως τη Συρία, κάνει τώρα ένα εγχείρημα υψηλού κινδύνου σε μια ήπειρο από όπου ξεκίνησε ο Β΄ Παγκόσμιος πόλεμος! Παράλληλα, Αμερική και ΝΑΤΟ, από τη μια πλευρά, και πουτινική Ρωσία από την άλλη, έχουν μετατραπεί, για πρώτη φορά μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, σε εχθρικά στρατόπεδα. Ακρως εχθρικά, αλλά και, ευτυχώς εν μέρει, συγκρατημένα. Ενώ, αν πάμε βαθύτερα, γίνεται φανερό πως μια εποχή που πλημμύριζε σταδιακά από όλο και περισσότερες τοξίνες οδηγείται στα άκρα με πολλαπλές επιπτώσεις, από οικονομικές έως και ανθρωπιστικές.

Στις δυο προηγούμενες αναλύσεις από το βήμα αυτό, προσεγγίστηκε κυρίως το φαινόμενο Πούτιν ως απειλητικό, επιθετικό και αδίστακτο στη βία που επιλέγει. Μέχρι πρόσφατα, η βία αυτή, εξίσου σκληρή με την τωρινή, ήταν όμως λιγότερο φιλόδοξη και άρα λιγότερο αποσταθεροποιητική σε παγκόσμιο επίπεδο. Ποιο είναι όμως το επικίνδυνο συστατικό τούτης της βίας, που αναπόφευκτα αποκτά μια παγκόσμια διάσταση, την οποία δεν διέθεταν οι προηγούμενες ανομίες και αυθαιρεσίες του Πούτιν; Το συστατικό αυτό δεν έχει τονιστεί αρκετά, παρά την κλιμάκωση των πουτινικών ανομιών.

Η πραγματικότητα είναι ωμή και άκρως επικίνδυνη: από την Κριμαία στη Συρία, από τις περιοχές Λουχάσκ και Ντονέτσκ της Ουκρανίας τις οποίες ο Πούτιν άρχισε να διεκδικεί με παραστρατιωτικές ομάδες, φτάσαμε στη φάση στην οποία έχει αρχίσει ο ίδιος όλο και πιο εμμονικά να φαντασιώνεται τη Ρωσία ως μια υπερδύναμη. Ανταγωνιστική της Αμερικής! Πορευόμενος λοιπόν στην ουκρανική εισβολή, διατράνωσε τη δημιουργία «μιας αυτοκρατορίας λαών που μοιράζονται τη ρωσική γλώσσα», ενώ παρουσίασε το «υπερσυγκεντρωτικό κράτος», που είχε στήσει στη Ρωσία, ως μοχλό για την επιστροφή της τελευταίας «σε θέση υπερδύναμης». Από τη φαντασίωση αυτή του Πούτιν, λοιπόν, απειλούνται παγκόσμιες ισορροπίες.

Οσο ο Πούτιν, λοιπόν, επένδυε σε μια Ρωσία με θέση υπερδύναμης, τόσο αναζητούσε τρόπους για να πείσει, τουλάχιστον τις χώρες που περιβάλλουν τη Ρωσία και κάποτε ανήκαν στο σοβιετικό μπλοκ, ότι μια υπερδύναμη γεννιέται. Ο τοκετός, όμως, απαιτούσε βία και αίμα για να γίνει πιστευτός, σε μια ζώνη επιρροής και ελέγχου που θα μεγάλωνε διαρκώς, αλλά και που θα ενίσχυε ταυτόχρονα τη δημοτικότητα του Πούτιν στη δική του χώρα. Αλλωστε, όπως έχουν επισημάνει σημαντικοί αναλυτές (James Meek στο London Review of Books και η M.E. Sarotte σε πρόσφατο βιβλίο της «Not one inch»), ο Πούτιν δεν έκανε καμιά ουσιαστική οικονομική μεταρρύθμιση στη χώρα του, η οποία έχει ως σπονδυλική στήλη τις πλουτοπαραγωγικές πηγές και όχι πρωτοποριακές και δυναμικές επιχειρήσεις.

Η όποια λοιπόν δημοφιλία του Πούτιν στη Ρωσία και η όποια ανοχή στη δικτατορία του εδράζονται αποκλειστικά στον εθνικισμό που καλλιεργεί. Ο Πούτιν παράγει πλέον, κυρίως, υπερπατριωτισμό! Επενδύει στην υπερηφάνεια των Ρώσων διά της ισχύος που εκπέμπει η χώρα τους και μάλιστα σε μια συγκυρία, όπου η Αμερική αποτραβιέται από τους ανόητους, άνομους και αυτοκαταστροφικούς τυχοδιωκτισμούς της, από το Αφγανιστάν έως το Ιράκ.

Ας αναζητήσουμε όμως τον τοκετό του «φαινομένου Πούτιν» μέσα από δράσεις παγκόσμιας ανομίας, αυθαιρεσίας και αλαζονείας. Αυτές θα εκπορεύονταν από την Αμερική, όταν αυτή θα επικρατούσε (μαζί με το δημοκρατικό στρατόπεδο) στον ανταγωνισμό με το ανατολικό μπλοκ. Είναι ακριβώς η κατάρρευση τούτη, την οποία ο Πούτιν θα περιέγραφε ως «τη μεγαλύτερη γεωπολιτική καταστροφή του εικοστού αιώνα».

Και τούτο, όχι διότι ο ίδιος είναι κομμουνιστής ή σοσιαλιστής, αλλά διότι είναι βέρος εθνικιστής. Για τον Πούτιν, λοιπόν, η «μεγαλύτερη καταστροφή» δεν αφορούσε ένα καθεστώς, αλλά ένα έθνος! Παράλληλα, μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου και του ανατολικού μπλοκ, η αλαζονεία της Αμερικής ξεχείλιζε, δρώντας μονομερώς και μάλιστα με συνεχή κλιμάκωση της βίας ως διεθνής «παλικαράς», αγνοώντας τις σοφές προτροπές του διάσημου πολιτικού επιστήμονα Σάμουελ Χάντινγκτον, που συμβούλευε την Αμερική να μην πορεύεται κυριαρχικά ως «μοναδική υπερδύναμη».

Επιβάλλεται λοιπόν ένας νηφάλιος αναλυτής να αναγνωρίσει πως όντως η επέκταση-διεύρυνση του ΝΑΤΟ από την Αμερική ήταν πιθανόν να λειτουργήσει ασφυκτικά για τη Ρωσία, δημιουργώντας μια αίσθηση περικύκλωσης και πνιγηρότητας. Στο πολύ αντικειμενικό και ρεαλιστικό βιβλίο «Not one inch» της Αμερικανίδας διεθνολόγου και ιστορικού M.E. Sarotte, ένα έργο ζωής, επισημαίνεται πως δεκαοκτώ συνετοί και σοφοί Αμερικανοί διεθνολόγοι πίεζαν τη χώρα τους το 1995 να μην πολλαπλασιαστούν τα κράτη-μέλη του ΝΑΤΟ.

Κάτι που θα δημιουργούσε την αίσθηση στη Ρωσία ότι «η Δύση επιχειρεί να την περικυκλώσει, να την απομονώσει, να τη στριμώξει σε μια γωνιά». Την ίδια άποψη είχε εκφράσει ο εμβληματικός Αμερικανός διπλωμάτης Τζορτζ Κέναν, ο οποίος την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου είχε διαμορφώσει τη διάσημη πολιτική της Δύσης για «ανάσχεση» της επέκτασης της Σοβιετικής Ενωσης. Ο Κέναν σε άρθρο του χαρακτήριζε τη διεύρυνση του ΝΑΤΟ προς Ανατολάς ως «το πιο μοιραίο λάθος της μετα-ψυχροπολεμικής περιόδου» από μέρους της Αμερικής. Ολοι αυτοί οι σοφοί διανοητές φοβόντουσαν εκείνο που τελικά συνέβη: δηλαδή να αποκτήσει η Ρωσία ως ηγέτη της έναν ακραίο εθνικιστή, ώστε με τον Πούτιν να ανοίξει η «πόρτα του φρενοκομείου»!

Οσες λοιπόν υποσχέσεις προσέφερε η πρώτη δεκαετία μετά το 1989, με σύμβολο την πτώση του τείχους του Βερολίνου, τόσες και περισσότερες απογοητεύσεις θα επιφύλασσε στη συνέχεια. Η Ιστορία διέψευσε παταγωδώς το έργο του 1992 του διανοητή Φράνσις Φουκουγιάμα περί δήθεν «τέλους της Ιστορίας» και τον ισχυρισμό πως η νέα δυναμική θα ήταν υποτίθεται η κυριαρχία και ο πολλαπλασιασμός των δημοκρατικών καθεστώτων παγκοσμίως, καθώς και η επικράτηση των φιλελεύθερων αξιών.

Τελικά οι αξίες αυτές ποδοπατήθηκαν αμείλικτα από τη δημοκρατική μοναδική υπερδύναμη και τον άνομο κόσμο που δημιούργησε κυρίως με τον Μπους, μετά με τον Ομπάμα και στη συνέχεια και πέρα από κάθε φαντασία, με την εκλογή του αμοραλιστή και λαϊκιστή Τραμπ. Η καρδιά του προβλήματος όμως ήταν πρωτίστως μία: αμοραλισμός! Ο Μπους παραβίασε κάθε έννοια όχι μόνο διεθνούς δικαίου, αλλά και πληθώρας ατομικών δικαιωμάτων. Ο Ομπάμα απολάμβανε τη χρήση δολοφονικών drones, ενώ ο Τραμπ, αρνήθηκε να δει τις φρικιαστικές κασέτες του τεμαχισμού του Κασόγκι στην Κωνσταντινούπολη, διότι επεδίωκε να καλύψει τον Σαουδάραβα πρίγκιπα που διέταξε την αποτρόπαιη δολοφονία.

Ολα αυτά δεν είναι ασύνδετα με την κλιμακούμενη αποθράσυνση του Πούτιν: από την ισοπέδωση του Γκρόζνι στην Τσετσενία, την αρπαγή της Κριμαίας, έως και τους βομβαρδισμούς της Συρίας με χιλιάδες αμάχους και την καταστροφή ακόμα και νοσοκομείων. Στόχος ήταν οι Ρώσοι, σε ρόλο «υπερδύναμης», να βάλουν πόδι στη Συρία, με συνέταιρό τους έναν από τους πιο αδίστακτους δικτάτορες της Μέσης Ανατολής, τον Ασαντ. Αλλωστε ο Ομπάμα επέτρεψε το πραξικόπημα των Αιγύπτιων στρατηγών που αποτελείωσαν με απίστευτη βία την Αραβική Ανοιξη, ενώ, ταυτόχρονα, παρέκαμψε τον νόμο του Κογκρέσου, σύμφωνα με τον οποίο η ανατροπή μιας εκλεγμένης κυβέρνησης με τη βία θα οδηγούσε στην παύση οποιασδήποτε στρατιωτικής και οικονομικής βοήθειας στη χώρα αυτή. Ολα αυτά τα άνομα, στυγνά και βίαια δεν ήταν φυσικό να αποθρασύνουν τον Πούτιν; Το μάθημα από τις δημοκρατίες ήταν, λοιπόν, απλό για τον ίδιο: κάθε αυθαιρεσία του ήταν «φυσιολογική»!

Η ωμή αλήθεια λοιπόν είναι πως ο Ανομος Κόσμος και οι τοξίνες του προϋπήρχαν του Πούτιν. Αυτές οι τοξίνες όμως έστρωσαν τον δρόμο για την αποθράσυνση του στυγνού Ρώσου δικτάτορα. Ετσι έφτασε στο σημείο να ισχυριστεί ότι δικαιούται να αρπάξει την Ουκρανία, διότι αυτή «δεν είχε την παράδοση ενός γνήσιου έθνους». Είναι λοιπόν παράδοξο, όπως δείχνουν οι δείκτες του ανεξάρτητου Freedom House, πως παγκοσμίως οι περισσότερες χώρες χάνουν ελευθερίες, με μόνο 28 να κερδίζουν, ενώ οι μη ελεύθερες ως ποσοστό, έχουν εκτοξευθεί αυτά τα 15 χρόνια. Συμπεραίνοντας: Ο Πούτιν, ως ακραίος εθνικιστής και ηγέτης μιας μεγάλης στρατιωτικής δύναμης, αποτελεί ένα άκρως επικίνδυνο φαινόμενο. Το πιο επικίνδυνο στη φάση αυτή! Ομως δεν ήρθε από το «πουθενά». Αποτελεί σύμπτωμα –ακραίο βεβαίως– μιας όλο και πιο τοξικής εποχής.

*Διδάκτορας του Cambridge, επικοινωνιολόγος, αναλυτής και συγγραφέας πολλών βιβλίων. Το τελευταίο του είναι το «Ανομος κόσμος: Πώς φθάσαμε στην εποχή Τραμπ», Καστανιώτης, 2019. Για όλα τα βιβλία του: johnloulis.gr.

Πρώτη δημοσίευση στην efsyn.gr