Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία θα αλλάξει την παγκοσμιοποίηση όπως την ξέραμε

Ζούμε σε μια περίοδο ριζικών αλλαγών: Διαφαίνεται πως η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία θα λειτουργήσει ως θρυαλλίδα που θα επιφέρει μεγάλες γεωπολιτικές ανακατατάξεις και αλλαγές στην παγκοσμιοποίηση και θα οδηγήσει σε οικονομικές συναλλαγές που θα περιορίζονται στο εσωτερικό κάθε γεωπολιτικού πόλου, όποια μορφή και εάν πάρει τελικά ο γεωπολιτικός χάρτης.

Η ένταση της παγκοσμιοποίησης μειώνεται λόγω ενδογενών αστοχιών που την έφεραν ενώπιον αντιθέσεων και αντιφάσεων. Μάλιστα από το 2008 εισήλθε σε μια περίοδο συνεχών και επικαλυπτόμενων κρίσεων, καθώς την οικονομική κρίση διαδέχτηκε η πανδημία, την πανδημία μια καινούργια οικονομική κρίση συνοδευόμενη από ενεργειακή και επισιτιστική κρίση και τώρα ο πόλεμος. Καθώς οι ανισότητες συνεχίζουν να αυξάνονται, μεταξύ χωρών αλλά και εντός των χωρών, μεγάλο μέρος της ευθύνης αποδίδεται στην παγκοσμιοποίηση, με αποτέλεσμα να επιτείνεται η αμφισβήτησή της.

Η αποβιομηχάνιση της Αμερικής, και η μετεγκατάσταση πολλών αμερικάνικων επιχειρήσεων κυρίως στην Κίνα, προκάλεσε έντονες ανησυχίες τόσο στον πληθυσμό όσο και στις αμερικανικές ελίτ. Αυτό οδήγησε στο να αναπτυχθεί η αμερικανική στρατηγική της «διπλής ανάσχεσης», δηλαδή της απομόνωσης τόσο της Κίνας όσο και της Ρωσίας. Ακόμη, η δέσμευση των αποθεματικών κεντρικών τραπεζών (Αφγανιστάν, Βενεζουέλας, Ιράν και τώρα Ρωσίας), καθώς και κάποιων ολιγαρχών, θα κλονίσει την εμπιστοσύνη των ιδιωτών δρώντων στην κατάθεση περιουσιακών στοιχείων αλλά και την αγορά περιουσιακών στοιχείων έξω από το γεωπολιτικό τους χώρο.

Σε αυτές τις συνθήκες, ο πόλεμος θα λειτουργήσει ως καταλύτης μεγάλων αλλαγών στην παγκοσμιοποίηση.

Στο πλαίσιο αυτών των διεθνών εξελίξεων, το κείμενο εργασίας περιλαμβάνει και τη διατύπωση προτάσεων πολιτικής που αφορούν στην Ελλάδα, η οποία επηρεάζεται και αυτή από τα νέα δεδομένα.

* Κείμενο του Λόη Λαμπριανίδη, Οικονομικού γεωγράφου, Καθηγητή Πανεπιστημίου Μακεδονίας, π. Γενικού Γραμματέα Ιδιωτικών Επενδύσεων Υπουργείου Οικονομίας & Ανάπτυξης

H οικονομική προσέγγιση του πολέμου στην Ουκρανία

Ο πόλεμος που ξεκίνησε επίσημα με την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία στις 24 Φεβρουαρίου δεν αποτελεί εξαίρεση στον «κανόνα» της οικονομικής αιτίας των πολέμων, αφού ο οικονομικός παράγοντας είναι και εδώ παρών και μάλιστα με αρκετές διαφορετικές παραμέτρους.

Στο παρόν κείμενο παρουσιάζονται τα κυριότερα οικονομικά δεδομένα των δύο χωρών, οι παραγωγικές τους δυνατότητες καθώς και ορισμένες βασικές οικονομικές επιπτώσεις για τον υπόλοιπο κόσμο.

Οι αναταράξεις στην εφοδιαστική αλυσίδα και οι πληθωριστικές πιέσεις στην παγκόσμια οικονομία, είχαν ήδη ξεκινήσει δύο περίπου χρόνια πριν, με την έκρηξη της πανδημίας του Covid-19. Αυτό σημαίνει ότι το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα δεν έχει προλάβει να ισορροπήσει και είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο στις οποιεσδήποτε μεταβολές και αναταράξεις, πολύ περισσότερο σε μια σύγκρουση μεταξύ δύο χωρών με τα παραγωγικά χαρακτηριστικά αλλά και τη γεωγραφική θέση στην οποία βρίσκονται.

Η σημασία της Ρωσίας και της Ουκρανίας είναι ιδιαιτέρως μεγάλη τόσο για την κάλυψη των επισιτιστικών αναγκών μεγάλου μέρους του πλανήτη όσο και των ενεργειακών αναγκών και των αναγκών της παγκόσμιας βιομηχανίας σε πρώτες ύλες. Συνεπώς, τα αποτελέσματα στην παγκόσμια οικονομία είναι ήδη ορατά και αναμένεται ότι στο μέλλον και εφόσον η κατάσταση δεν αποκλιμακωθεί σύντομα, η εικόνα θα επιδεινωθεί ακόμη περισσότερο.

* Κείμενο του Κωνσταντίνου Βαλσαμάκη, MBA, MSc, απόφοιτου Εθνικής Σχολής Δημόσιας Διοίκησης & Αυτοδιοίκησης, ανεξάρτητου συνεργάτη ΕΝΑ

Το τέλος της παγκοσμιοποίησης;

Ζούμε το τέλος της παγκοσμιοποίησης; Το ερώτημα αυτό απασχολεί ολοένα και πιο έντονα τον δημόσιο διάλογο σε πολιτικό και οικονομικό επίπεδο διεθνώς, ιδιαίτερα μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία και την αύξηση των οικονομικών κυρώσεων της Δύσης απέναντι στη Μόσχα, εξέλιξη που εγγράφεται σε μια αλληλουχία εντάσεων και κρίσεων προς την κατεύθυνση αυτή.

Η εμπέδωση της τάσης απο-παγκοσμιοποίησης

Το Brexit, η προεδρική θητεία του Ντόναλντ Τραμπ στις Ηνωμένες Πολιτείες και η πανδημία διαμόρφωσαν «εξωτερικές» συνθήκες αμφισβήτησης της «ομαλής» λειτουργίας του πλαισίου της οικονομικής παγκοσμιοποίησης η οποία βέβαια είχε «ενδογενώς» διαταραχθεί από την κρίση του 2008 στις ΗΠΑ και της Ευρώπης το 2010, με τον πόλεμο στην Ουκρανία να μοιάζει καταλύτης για τις αντίστροφες δυναμικές και να επιταχύνει την τάση απo-παγκοσμιοποίησης.

H παγκοσμιοποίηση, με όρους ανοικτότητας στο διεθνές εμπόριο, βρίσκεται σε φάση υποχώρησης για πρώτη φορά μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου (τέλος δεύτερης φάσης). Η πρώτη φάση εξέλιξης της παγκοσμιοποίησης (1870 – 1914) τερματίστηκε με την έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, με τις πολεμικές συγκρούσεις να αποτελούν διαχρονικά ανασταλτικό παράγοντα της διεθνούς συνεργασίας και ανάπτυξης του εμπορίου. Από τη δεκαετία του 1980 και έπειτα (δηλαδή μετά την τρίτη φάση της περιόδου 1945-1980), με την επικράτηση του νεοφιλελεύθερου οικονομικού υποδείγματος και της νεοκλασικής σχολής οικονομικής σκέψης υπό την αμερικανική ηγεμονία, η παγκοσμιοποίηση, με σύμμαχο και την εκθετική ανάπτυξη της τεχνολογίας –τηλεπικοινωνίες, μεταφορές κ.ά.– έφτασε στο απόγειό της. Η τέταρτη αυτή φάση της παγκοσμιοποίησης τερματίστηκε με το ξέσπασμα της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης του τέλους της δεκαετίας του 2000. Έκτοτε, η τάση της απο-παγκοσμιοποίησης ενισχύεται, με την πέμπτη φάση, στην οποία βρισκόμαστε έως σήμερα, να χαρακτηρίζεται ως «βραδεία παγκοσμιοποίηση» (slowbalisation).

Οι κυρώσεις στη Ρωσία διαμορφώνουν νέο τοπίο στην παγκόσμια οικονομία

Η έκταση των οικονομικών κυρώσεων της Δύσης (οι οποίες άρχισαν το 2014, μετά την προσάρτηση της Κριμαίας, ως μοχλός πίεσης προς τον πρόεδρο Πούτιν), μετά την εισβολή της 24ης Φεβρουαρίου στην Ουκρανία, οδηγεί τη Ρωσία σε οικονομική απομόνωση και παράγει νέους συσχετισμούς στην παγκόσμια οικονομία, με τάσεις περιφερειοποίησης και κατακερματισμού.

To Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, σε πρόσφατη ανάλυσή του με τίτλο Πώς ο πόλεμος στην Ουκρανία αντηχεί σε όλες τις περιοχές του κόσμου, προειδοποίησε ότι «μακροπρόθεσμα, ο πόλεμος ενδέχεται να αλλάξει θεμελιωδώς την παγκόσμια οικονομική και γεωπολιτική τάξη, εάν υπάρξουν αλλαγές στην αγορά ενέργειας, αναδιαρθρωθούν οι εφοδιαστικές αλυσίδες, κατακερματιστούν τα δίκτυα πληρωμών και οι χώρες επανεξετάσουν τα συναλλαγματικά αποθέματα». Σύμφωνα με την Goldman Sachs, οι σημερινές γεωπολιτικές εντάσεις αποτελούν συνέχεια της τάσης απο-παγκοσμιοποίησης σε ένα περιβάλλον με οικονομικές κυρώσεις, εμπορικούς πολέμους και πολιτικές προστατευτισμού, ενισχύοντας τις προ-υφιστάμενες πληθωριστικές πιέσεις διεθνώς. Στην ανάλυση της επενδυτικής τράπεζας σημειώνεται, μάλιστα, ότι «παρότι οι κυρώσεις έχουν σκοπό να αποδυναμώσουν τις χώρες στις οποίες επιβάλλονται, στην πράξη η απο-παγκοσμιοποίηση τις κάνει πιο ανθεκτικές απέναντι σε οικονομικές απειλές, ενισχύοντας την οικονομική τους αυτάρκεια». Ο επικεφαλής οικονομολόγος και αναπληρωτής Γενικός Γραμματέας του ΟΟΣΑ Λόρενς Μπουν, με τη σειρά του, τονίζει ότι «αυτός ο πόλεμος έχει δημιουργήσει δυνάμεις απο-παγκοσμιοποίησης, που θα μπορούσαν να έχουν εκτεταμένες και απρόβλεπτες συνέπειες. Η κυβερνητική πολιτική έχει να διαδραματίσει κρίσιμο ρόλο στην αποκατάσταση μέρους της εμπιστοσύνης που έχουμε απωλέσει».

Πώς θα είναι η «νέα» παγκοσμιοποίηση;

Αν όμως όντως ο πόλεμος στην Ουκρανία και οι προεκτάσεις του σηματοδοτούν το τέλος της παγκοσμιοποίησης όπως τη βίωσε ο πλανήτης τις τελευταίες δεκαετίες, πού οδηγούμαστε και πώς θα είναι η «νέα» συνθήκη; Αυτό είναι ένα ερώτημα που προς το παρόν δεν μπορεί να απαντηθεί με σιγουριά.

Με όρους παγκόσμιας (οικονομικής) τάξης, σε ό,τι αφορά τις ισορροπίες ισχύος, η διαμόρφωση δύο πόλων («Δύση» [ΗΠΑ, Ευρώπη] – «Ανατολή» [Κίνα, Ρωσία κ.ά.]) είναι μια εκδοχή που μοιάζει μάλλον απλουστευτική, από τη στιγμή που η Κίνα είναι στενά συνδεδεμένη τόσο με τις ΗΠΑ όσο και με την Ευρώπη, παρά τους ισχυρούς δεσμούς Πεκίνου – Μόσχας. Mπορεί η Κίνα να συνεχίζει κανονικά τις εμπορικές συναλλαγές της με τη Ρωσία, αποτελώντας «στήριγμα» της ρωσικής οικονομίας σε ενδεχόμενη κατάρρευση εξαιτίας των κυρώσεων της Δύσης, όμως κινεζική και αμερικανική οικονομία –οι δύο ισχυρότερες του κόσμου– είναι στενά συνδεδεμένες και αλληλεξαρτώμενες σε πολλαπλά επίπεδα, με κύρια το διμερές εμπόριο και τις επενδύσεις, παρά το ξέσπασμα ενός άτυπου εμπορικού πολέμου το 2018. Είναι ενδεικτικό ότι η Κίνα παραμένει ένας από τους βασικούς εξωτερικούς χρηματοδότες του δημόσιου χρέους των ΗΠΑ (2η μετά την Ιαπωνία με 1,07 τρισ. δολάρια έναντι 1,3 τρισ.). Και η Ευρώπη από την άλλη, με τη Ρωσία, έχουν ενεργειακές και οικονομικές σχέσεις που, μαζί με τη γεωγραφία, τους καθιστούν αλληλοσυνδεδεμένες. Συνεπώς, τουλάχιστον με τα ισχύοντα δεδομένα, η δημιουργία απομονωμένων «στρατοπέδων» ψυχροπολεμικού τύπου φαντάζει ιδιαίτερα δύσκολη σε οικονομικό επίπεδο.

Σε μια πολυπολική πλέον παγκόσμια τάξη, ιδίως μετά την πανδημία, οι εκτιμήσεις για τη μορφή της παγκοσμιοποίησης στην εποχή της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης –που επίσης επιταχύνθηκε από τις παράπλευρες συνέπειες της πανδημικής κρίσης– δεν είναι απλή υπόθεση. Ο οικονομολόγος Μπράνκο Μιλάνοβιτς, πρώην επικεφαλής οικονομολόγος του τμήματος ερευνών της Παγκόσμιας Τράπεζας, σε πρόσφατο άρθρο του κάνει λόγο για μια νέα παγκοσμιοποίηση, η οποία θα αντιστρέφει το μοτίβο της ελεύθερης ροής κεφαλαίων και των περιορισμών στην κίνηση των εργαζόμενων. Το νέο μοντέλο που αναδύεται μετά με την πανδημία και την –σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό– εμπέδωση της τηλεργασίας μετατρέπει την εργασία σε παγκόσμια, ενώ, την ίδια στιγμή, οι κινήσεις κεφαλαίων συναντούν πλέον εμπόδια και υπόκεινται σε κατακερματισμό, γεγονός που θα φάνταζε αδιανόητο πριν από την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2007-2008. Σύμφωνα με την ανάλυση, διαμορφώνονται δύο αντίρροπες τάσεις, καθώς η παγκοσμιοποίηση της εργασίας θα επιτευχθεί μέσω της τηλεργασίας με κεφάλαια πια να εισρέουν μέσω των μισθών στις χώρες καταγωγής στις οποίες εργάζονται οι εξ αποστάσεως εργαζόμενοι. Αντίθετα, γεωπολιτικές εντάσεις που συνοδεύονται από τις αντίστοιχες κυρώσεις (ΗΠΑ, Κίνα, Ρωσία) και η συμφωνία για φορολόγηση των κερδών των πολυεθνικών κατά 15%, επιτείνοντας την τάση από-παγκοσμιοποίησης.

Οι υπέρμαχοι της οικονομικής παγκοσμιοποίησης προειδοποιούν ότι η απο-παγκοσμιοποίηση θα σημάνει χαμηλότερους ρυθμούς ανάπτυξης, καθώς και λιγότερη καινοτομία και τεχνολογικά επιτεύγματα, ενώ θα οδηγήσει και σε διαταραχή στις παγκόσμιες εφοδιαστικές αλυσίδες, καθώς και σε αύξηση τιμών στην παγκόσμια οικονομία. Αντίθετα, όπως έχει δηλώσει χαρακτηριστικά η πρώην επικεφαλής οικονομολόγος και νυν πρώτη αναπληρώτρια διευθύνουσα σύμβουλος του ΔΝΤ Τζίτα Γκόπιναθ «κάθε είδος παγκοσμιοποίησης θα δημιουργήσει νικητές και ηττημένους» με κριτήριο την ανταγωνιστικότητα, αφού «η παραγωγή θα πάει όπου είναι πιο αποδοτικό να παραχθεί», εννοώντας φυσικά φθηνότερα εργατικά χέρια.

H αλληλουχία κρίσεων στον πλανήτη από τα τέλη της δεκαετίας του 2000 πιστοποιεί την εμπέδωση της κρίσης της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, η οποία αναμφισβήτητα αποτέλεσε παράγοντα όξυνσης των ανισοτήτων σε παγκόσμιο επίπεδο. Στο πλαίσιο αυτό, στις αρχές του 21^ου αιώνα εκδηλώθηκαν οι διαμαρτυρίες απέναντι στην καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση (βλ. διεθνή διαδήλωση κατά της G8 στη Γένοβα το 2001) και της παγκόσμιας προώθησης της ατζέντας της Συναίνεσης της Ουάσιγκτον. Με την πάροδο των ετών, τα κριτήρια αντίδρασης απέναντι στην παγκοσμιοποίηση άλλαξαν. Το Brexit αποτέλεσε στην ουσία ένα επεισόδιο στην τάση από-παγκοσμιοποίησης όχι με ταξικούς όρους, αλλά με εθνοτικούς.

Η τάση από-παγκοσμιοποίησης ωστόσο, συγχρόνως σηματοδοτεί μια ολοένα εντεινόμενη κρίση της διεθνούς συνεργασίας και πολυμέρειας, σε συνέχεια των αδιεξόδων και των ανισοτήτων που κληροδότησε η νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση. Οι εθνικιστικές αναδιπλώσεις και περιχαρακώσεις είναι εξίσου προβληματικές με την άνευ όρων επέκταση και ανάπτυξη του διεθνοποιημένου καπιταλισμού στο πλαίσιο απορυθμισμένων αγορών, που «άφησαν πίσω» μεγάλο κομμάτι των εργαζομένων σε αναπτυσσόμενες και αναπτυγμένες χώρες.

Aναμφίβολα η παγκόσμια οικονομία βρίσκεται σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι με τις όποιες δυναμικές εν τέλει κυριαρχήσουν από τους διαμορφούμενους συσχετισμούς να παράγουν αποφάσεις στρατηγικού η και υπαρξιακού, ακόμη, χαρακτήρα.

Του Βαγγέλη Βιτζηλαίου, Συντονιστή του Κύκλου Διεθνών & Ευρωπαϊκών Αναλύσεων ΕΝΑ – Η ανάλυση περιλαμβάνεται στο θεματικό Δελτίο Διεθνών & Ευρωπαϊκών Εξελίξεων του ΕΝΑ «Πόλεμος στην Ουκρανία: Διαστάσεις, συνέπειες & προεκτάσεις» →