Συνταγματική αναγνώριση των δικαιωμάτων της φύσης

Καθώς ο εκλεγμένος πρόεδρος της Χιλής Γκαμπριέλ Μπόριτς ετοιμάζεται να αναλάβει τα καθήκοντά του τον Μάρτιο, η περιβαλλοντική και κοινωνική δικαιοσύνη βρίσκονται στο επίκεντρο. «Δεν θέλουμε περισσότερες περιοχές θυσιών, δεν θέλουμε έργα που καταστρέφουν τη χώρα μας, που καταστρέφουν κοινότητες», είχε πει σε ένα πλήθος υποστηρικτών του αφού ανέλαβε την προεδρία στα τέλη Δεκεμβρίου.

Σε εκείνη την ομιλία, ο Μπόριτς υποσχέθηκε να αντιταχθεί σε ένα αμφιλεγόμενο έργο εξόρυξης χαλκού που ονομάζεται Ντομίνγκα, το οποίο οι υποστηρικτές του περιβάλλοντος λένε ότι θα μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο ένα παράκτιο οικοσύστημα βιοποικιλότητας.

Αλλά, η τοποθέτησή του αντιπροσωπεύει μια αυξανόμενη επιθυμία μεταξύ των υποστηρικτών του περιβάλλοντος να χαλιναγωγήσουν τις καταχρήσεις της εξορυκτικής βιομηχανίας –από τις παραβιάσεις των δικαιωμάτων των ιθαγενών μέχρι την υποβάθμιση του περιβάλλοντος– τη στιγμή που η ζήτηση για ορυκτά εκτοξεύεται στα ύψη. Κι αυτό διότι οι χώρες που επιδιώκουν να απομακρυνθούν από τα ορυκτά καύσιμα ζητούν μέταλλα όπως το λίθιο, ο χαλκός, το νικέλιο και το κοβάλτιο, όλα απαραίτητα συστατικά των μπαταριών, ειδικά για τα ηλεκτρικά οχήματα.

Ετσι, ενώ οι πλούσιες χώρες γιορτάζουν τις αυξήσεις των πωλήσεων και θεσπίζουν φορολογικά κίνητρα για την αγορά ηλεκτρικών οχημάτων, η εικόνα είναι διαφορετική για εκείνες που επηρεάζονται από τις εξορύξεις. Στην πραγματικότητα, βλέπουν την καταστροφή και αισθάνονται θλίψη για αυτά τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα.

Πλούσια σε λίθιο και χαλκό, η Χιλή πρόκειται να επωφεληθεί από την παγκόσμια ενεργειακή μετάβαση ποικιλοτρόπως. Αλλά οι Χιλιανοί κατανοούν πολύ καλά το τίμημα των εξορύξεων και θέλουν να μετριάσουν τις κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις τους. Καθώς περιμένει τον Μπόριτς να αναλάβει τα καθήκοντά του, η χώρα βρίσκεται στη διαδικασία αναθεώρησης του Συντάγματός της.

Από τον Ιούλιο του περασμένου έτους, οι 155 βουλευτές της χώρας έχουν συντάξει τους θεμελιώδεις νόμους, επαναπροσδιορίζοντας την ταυτότητα της Χιλής, τη μορφή διακυβέρνησής της και τη σχέση της με τη φύση. Πολλοί παρατηρητές είναι αισιόδοξοι ότι οι 155 βουλευτές θα αναγνωρίσουν επίσημα τα δικαιώματα της φύσης θέτοντας τα δάση, τα ποτάμια και άλλες φυσικές οντότητες σε ίση νομική βάση με τους ανθρώπους.

Μια τέτοια αναγνώριση θα διευκόλυνε την κυβέρνηση της Χιλής να προστατεύσει την ιερότητα των υγροτόπων και των αλυκών της χώρας –όπου εξάγεται το μεγαλύτερο μέρος του λιθίου της Χιλής– είτε με την απαγόρευση της εξόρυξης στις πιο ευαίσθητες περιοχές, είτε με την επιβολή πολύ αυστηρότερων περιβαλλοντικών κανονισμών.

Υπάρχει προηγούμενο για αυτού του είδους την πολιτική. Στο Σύνταγμα του Ισημερινού του 2008, το «Pachamama» –ένα ιθαγενές όνομα για τη «Μητέρα Γη»– έλαβε το δικαίωμα να υπάρχει και να «διατηρεί και να αναγεννά τους κύκλους, τη δομή, τις λειτουργίες και τις εξελικτικές διαδικασίες της». Και αυτά τα δικαιώματα καταστάθηκαν αποτελεσματικά.

Πέρυσι, το Συνταγματικό Δικαστήριο της χώρας ανάγκασε την κυβέρνηση του Ισημερινού να ανακαλέσει τις άδειες εξόρυξης δύο εταιρειών, αφού έκρινε ότι οι δραστηριότητές τους σε ένα προστατευμένο τμήμα του τροπικού δάσους του Αμαζονίου παραβίαζαν τα δικαιώματα της φύσης. «Ο κίνδυνος σε αυτή την περίπτωση δεν σχετίζεται απαραίτητα με τον άνθρωπο, αλλά με την εξαφάνιση ειδών, την καταστροφή οικοσυστημάτων ή τη μόνιμη αλλαγή των φυσικών κύκλων», υπογράμμισε ένας από τους δικαστές.

Αποκλεισμοί

Η Χιλή θα είναι πιθανά η δεύτερη χώρα στον κόσμο που θα κατοχυρώσει τα δικαιώματα της φύσης στο Σύνταγμά της. Αλλά αρκετά άλλα κράτη και χώρες –η Βολιβία, το Μεξικό, το Πακιστάν και η Ινδία, για να αναφέρουμε μερικά– τα έχουν αναγνωρίσει στην εθνική τους νομοθεσία και με δικαστικές αποφάσεις. Οι εξορύξεις δεν βλάπτουν μόνο τη φύση. Μπορεί επίσης να είναι καταστροφικές για τους ανθρώπους που ζουν κοντά σε κοιτάσματα ορυκτών.

Κι αυτός είναι ένας σημαντικός λόγος για τον οποίο η Χιλή χρειάζεται επειγόντως ένα ρυθμιστικό πλαίσιο ικανό να προστατεύει τους αυτόχθονες πληθυσμούς από τις πολυεθνικές εταιρείες εξόρυξης που τόσο συχνά τους εκμεταλλεύονται. Αυτό θα μπορούσε να ξεκινήσει με την προστασία του δικαιώματος των αυτόχθονων πληθυσμών για «ελεύθερη, προηγούμενη και ενημερωμένη συναίνεση» (ή FPIC), το δικαίωμα να διαβουλεύονται για αποφάσεις εξόρυξης που μπορεί να επηρεάσουν τις ζωές τους.

Αυτή η έννοια του FPIC έχει ήδη διατυπωθεί σε διεθνή πλαίσια, όπως στη Διακήρυξη των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα των Αυτόχθονων Λαών και τη σύμβαση του 1989 της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας περί των ιθαγενών λαών και των λαών με φυλετική συγκρότηση – την οποία η Χιλή επικύρωσε πριν από περισσότερο από μια δεκαετία. Αλλά οι συμφωνίες δύσκολα εφαρμόζονται και οι παραβάσεις παρέμειναν.

Σε μια έκθεση του 2018 προς τα Ηνωμένα Εθνη, η μη κερδοσκοπική οργάνωση Cultural Survival σημείωσε ότι οι αυτόχθονες κοινότητες στη Χιλή «συνεχίζουν να αποκλείονται από τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων για τη χρήση των προγονικών τους εδαφών». Και κατηγόρησε την κυβέρνηση της Χιλής ότι δεν προστατεύει τις κοινότητες από τις εξορυκτικές βιομηχανίες. Επί του παρόντος, οι νόμοι της χώρας το μόνο που απαιτούν από τις εταιρείες εξόρυξης είναι να συμμετάσχουν με «καλή πίστη» σε διαβουλεύσεις με τους αυτόχθονες πληθυσμούς σε ορισμένες περιπτώσεις. Αλλά, ακόμη και τότε, δεν απαιτείται να καταλήξουν σε συμφωνία.

● Με πληροφορίες από τον ιστότοπο Grist – απόδοση efsyn.gr