Σαράντα χρόνια από την επιβολή του στρατιωτικού νόμου στην Πολωνία

Ηταν ένα ασυνήθιστα ψυχρό πρωϊνό στις αρχές του χειμώνα. Το χιόνι είχε σκεπάσει πρόωρα τη Βαρσοβία, αλλά οι κάτοικοί της πάγωσαν… μέσα τους για άλλο λόγο. Ηταν 13 Δεκέμβρη του 1981, όταν άκουγαν το στρατηγό Βόιτσεχ Γιαρουζέλσκι αρχικά στο ραδιόφωνο και αργότερα και από την τηλεόραση να τους αναγγέλει, ότι η χώρα τους βρισκόταν στο «χείλος του γκρεμού» και προκειμένου να σωθεί έπρεπε να τεθεί σε καθεστώς στρατιωτικού νόμου.

Ηταν μια περίοδος στο αποκορύφωμα του Ψυχρού Πολέμου, ένα χρόνο μετά τους Ολυμπιακούς Αγώνες της Μόσχας, που είχαν μποϋκοτάρει οι Δυτικοί. Την ίδια χρονιά, τον Αύγουστο του 1980 είχε ιδρυθεί το συνδικάτο Αλληλεγγύη στα ναυπηγεία του Γκντανσκ με ηγέτη τον Λεχ Βαλέσα, τον άνθρωπο, που θα γινόταν το σύμβολο της αντίστασης σε ολόκληρο το ανατολικό μπλοκ και θα βραβευόταν ακόμα και με το Νόμπελ Ειρήνης. Μέχρι το Σεπτέμβρη του 1981 η οργάνωση είχε αποκτήσει εκατομμύρια μέλη, είχε οργανώσει περίπου το 1/3 των εργαζόμενων στη χώρα και είχε επεκταθεί σε αιτήματα πολύ ευρύτερα από τα καθαρά εργασιακά. Ζητούσε ελευθερία λόγου και Τύπου, κοινωνικές αλλαγές, οικονομικές μεταρρυθμίσεις. Πράγματα εντελώς αδιανόητα μέχρι εκείνη την περίοδο.

Η Πολωνία αντιμετώπιζε προβλήματα ακόμα και στην τροφοδοσία του πληθυσμού με είδη πρώτης ανάγκης και το κυβερνών «Ενωμένο Εργατικό Κόμμα», όπως ήταν η επίσημη ονομασία του έμοιαζε να χάνει τον έλεγχο.

Στη Μόσχα όλα αυτά περνούσαν κάθε άλλο παρά απαρατήρητα. Σύμφωνα με την κυρίαρχη εκδοχή, για ένα γεγονός που πάντως δεν έχει ακόμα αποσαφηνιστεί πλήρως, η απόφαση του Γιαρουζέλσκι πάρθηκε ακριβώς για να προλάβει μια σοβιετική επέμβαση. Κατέβασε δηλαδή τα δικά τους τανκς στους δρόμους της Βαρσοβίας και άλλων πόλεων για να μην εισβάλουν τα σοβιετικά, όπως είχε συμβεί στη Βουδαπέστη το 1956 και στην Πράγα το 1968.

Ο στρατιωτικός νόμος παρέμεινε μέχρι τον Ιούλιο του 1983, αν και ουσιαστικά από τα τέλη του 1982 είχε «παγώσει». Σε αυτό τον ενάμιση χρόνο έγιναν αρχικά δεκάδες χιλιάδες συλλήψεις, υπήρξαν ακόμα αυστηρότεροι περιορισμοί στην καθημερινή ζωή, που έφταναν μέχρι και την απαγόρευση της κυκλοφορίας μετά το βράδυ, αλλά ουσιαστικά το καθεστώς δε μπόρεσε ποτέ να ανακτήσει πλήρως τον έλεγχο. Οταν αργότερα ήρθε η εποχή της «περεστρόικα» ήταν φανερό ότι τα ψωμιά του ήταν μετρημένα. Στις αρχές του 1989 ξεκίνησαν οι αποκαλούμενες διαπραγματεύσεις της «στρογγυλής τράπεζας» μεταξύ της αντιπολίτευσης και της κυβέρνησης, που έφεραν τελικά τον άλλοτε φυλακισμένο συνδικαλιστή Λεχ Βαλέσα να εκλέγεται πρώτος πρόεδρος της μετακομμουνιστικής Πολωνίας.

Η επιβολή του στρατιωτικού νόμου στην Πολωνία ήταν ένα ακόμα σοκ για τη δυτικοευρωπαϊκή αριστερά, αλλά και μια απόδειξη των ρωγμών, που ολοένα και μεγάλωναν στο στρατόπεδο του «υπαρκτού σοσιαλισμού». Πολλές θεωρίες έχουν ακουστεί για εκείνη την περίοδο, για την απόφαση και το ρόλο του Γιαρουζέλσκι, για τις πιθανές παρεμβάσεις άλλων παραγόντων. Η συζήτηση συνεχίζει υπό μια έννοια να επηρεάζει τις πολιτικές εξελίξεις στη χώρα ακόμα και σήμερα. Και εξηγεί ίσως ως ένα βαθμό και την ροπή ενός μέρους της κοινωνίας προς αυταρχικές πολιτικές προτάσεις, όπως και τον βαθιά ριζωμένο αντικομμουνισμό και αντιρωσισμό.

Το πιο αντιπροσωπευτικό μουσείο, που απεικονίζει με γλαφυρό τρόπο και χωρίς υπερβολές την κατάσταση, το κλίμα, τις συνθήκες ζωής εκείνης της εποχής βρίσκεται σήμερα στο Γκντανσκ, στο «Ευρωπαϊκό Κέντρο Αλληλεγγύη» ακριβώς δίπλα στα παλιά ιστορικά ναυπηγεία, που σήμερα ουσιαστικά έχουν παρακμάσει. Εκεί ο επισκέπτης μπορεί να αισθανθεί ότι πράγματι κάνει ένα ταξίδι στο χρόνο, μια βουτιά στην ιστορία.

Στην Πολωνία συνηθίζουν να λένε ότι εκεί είναι ο τόπος γέννησης όχι μόνο της «Αληλλεγγύης», αλλά και της πολωνικής δημοκρατίας. Πριν από είκοσι περίπου χρόνια ο τότε δήμαρχος της πόλης, ο ιδιαίτερα δημοφιλής Πάβελ Αντάμοβιτς, δήλωνε λυπημένος επειδή οι Ευρωπαίοι θυμούνται ως επέτειο της πτώσης του κομμουνισμού την 9η Νοεμβρίου, την ημέρα, που άνοιξε το τείχος του Βερολίνου. Και ξεχνούν ότι δεν ήταν μόνο η «Αλληλεγγύη», αλλά και ένα μεγάλο κίνημα πολιτών σε ολόκληρη την Ανατολική Ευρώπη που προκάλεσε αυτές τις μεγάλες αλλαγές. Είχε λοιπόν την ιδέα να ιδρυθεί αυτό το μουσείο στο πανέμορφο χανσεατικό λιμάνι του πολωνικού βορρά.

Ο Αντάμοβιτς δολοφονήθηκε στις αρχές του 2019 από ένα 27χρονο με περίεργο παρελθόν πάνω στην σκηνή κατά τη διάρκεια μιας ανοικτής φιλανθρωπικής διοργάνωσης.

Οσο για τον Λεχ Βαλέσα η επιρροή του στη σύγχρονη Πολωνία είναι περιορισμένη, αν και έχει δημόσια εκφραστεί κατά της σημερινής εθνολαϊκιστικής και αυταρχικής κυβέρνησης, που παρασκηνιακά καθοδηγείται από τον άλλοτε μεγάλο αντίπαλο του Γιάροσλαβ Κατσίνσκι. Αλλά την τύχη αυτή είχαν και πολλοί άλλοι πρωταγωνιστές των σαρωτικών αλλαγών της δεκαετίας του ’80, που ρίσκαραν πολλά ενάντια σε σκληρά καθεστώτα, συνέβαλαν στην κατάρρευσή τους αλλά πολύ σύντομα τέθηκαν στο πολιτικό περιθώριο. Ο Βαλέσα έχασε τις επόμενες εκλογές του 1995 και σταδιακά μετατράπηκε απλώς σε μια ιστορική φιγούρα, που πολλοί συμπατριώτες του αντιμετωπίζουν ως γραφική.